Wetenschappen als economie, sociologie, politicologie en psychologie gaan er vanuit dat we afgescheiden wezens zijn. Had Descartes niet iets geleerd over het subject-object-dualisme? Het object staat tegenover het subject. Het ik en de ander/het andere zijn van elkaar gescheiden. Het gelijk van deze zienswijze wordt keer op keer aangetoond. Natuurlijk is dat zo! De hele Westerse wetenschap is hierop gebaseerd en het is een groot succes. Is onze kennis niet enorm toegenomen? Hebben we ons niet geweldig ontwikkeld? Het denken in een los subject en object heeft de mensheid een grote stap vooruit geholpen.

De wetenschap heeft het bij het juiste eind. Daar kun je gerust vanuit gaan. Hier en daar vliegen er een paar uit de bocht, maar over het algemeen kun je wetenschappers vertrouwen. Voordat iets wetenschappelijk genoemd mag worden, moet het aan strenge criteria voldoen.

Maar het is nog niet zo gemakkelijk om wetenschap van pseudowetenschap te onderscheiden. Lang heeft het zogenaamde verificatiebeginsel als demarcatiecriterium gegolden. Als uit diverse wetenschappelijke testen -waarvoor meestal de empirische cyclus wordt gebruikt- blijkt dat een theorie klopt, is er sprake van wetenschap. Maar het bleek onmogelijk om een theorie volledig te verifiëren, want je zou een oneindig aantal testen moeten doen om dat te controleren. Altijd kan ergens een uitzondering opduiken.

Daarom heeft de filosoof Karl Popper het falsificatiebeginsel van wetenschap naar voren geschoven: een wetenschappelijke theorie blijft altijd een hypothese. Wetenschappers moeten hun best doen om een theorie te weerleggen, als dat niet lukt wordt de hypothese steeds waarschijnlijker, maar 100% zekerheid krijg je nooit.

De theorie over de zwaartekracht is dus een hypothese. Zolang een steen terugvalt nadat deze omhoog wordt gegooid en niet doorvliegt of gaat zweven, blijft de hypothese staan. Maar op de dag dat een steen in de lucht blijft, is deze theorie weerlegd.

Maar je voelt het al aankomen: stel dat een steen een keer blijft zweven, wat gebeurt er dan? Die waarneming zal er hoogst waarschijnlijk niet toe leiden dat de theorie van de zwaartekracht als weerlegd wordt beschouwd. De wetenschapper die het experiment uitvoert zal zich eerder afvragen waarom stenen in andere situaties dan wel terugvallen. Hij zal er waarschijnlijk alles aan doen om te verklaren waarom de steen in de specifieke situatie van het experiment niet terugvalt om zo te proberen de zwaartekrachttheorie te redden.

Een ander probleem met Poppers falsificationisme is dat wetenschappers van nature gericht zijn op het bewijzen (verifiëren) van theorieën en niet op het falsificeren. Dit zou betekenen dat Poppers falsificationisme beschrijft hoe wetenschap zou moeten werken, maar niet hoe ze daadwerkelijk werkt.

Ook uit het werk van de wetenschapsfilosoof Thomas Kuhn blijkt hoe moeilijk het is om wetenschappelijke van niet wetenschappelijke kennis te onderscheiden. In 1962 publiceerde hij The Structure of Scientific Revolutions.

Volgens Kuhn zijn er niet één, maar twee soorten wetenschap: normale en revolutionaire. Normale wetenschap gaat uit van een verzameling vooronderstellingen of paradigma's die door een wetenschappelijke groep wordt gedeeld en binnen die groep niet (meer) ter discussie staat. Deze paradigma's - wetten, modellen en methoden - worden tijdens de opleiding aangeleerd en vormen het onproblematische kader waarbinnen wetenschappelijke vragen snel kunnen worden opgelost. Tijdrovende discussies over de geldigheid van de paradigma’s zijn zo niet nodig.

Maar als er teveel vragen onopgelost blijven, kan een gangbaar paradigma in een crisis raken. Op dat moment komen er alternatieve paradigma's boven drijven. Blijkt op den duur een alternatief paradigma succesvoller dan een bestaand, dan betekent dat het de ondergang van een oude en de geboorte van een nieuwe wetenschappelijke school. Er vindt dan een wetenschappelijke revolutie plaats. Een voorbeeld van zo’n revolutie is de overgang van de Aristotelische naar de Newtoniaanse mechanica.

................

Begin 20e eeuw zijn revolutionaire ontdekkingen gedaan in de zogenoemde kwantumfysica. Volgens de kwantumfysica kunnen we aannemen dat de atomen (kernen met elektronen) waaruit ons fysieke universum bestaat, alleen echt en solide zijn als ze worden waargenomen. Als ze niet worden waargenomen, keren ze terug naar een golftoestand van oneindige mogelijkheden.

Met andere woorden, zo gauw een elektron wordt gezien, plopt deze tevoorschijn en neemt daarmee een specifieke locatie in tijd en ruimte in en vormt daarmee dat wat wij zien als realiteit. Dat wordt het 'ineenstorten van de golffunctie' ('collapsing the wave function') genoemd.

Het ineenstorten van de golffunctie kan met kwantumberekeningen worden verklaard en voorspeld, maar is in gewone taal moeilijk te beschrijven. In principe betekent het, dat een elektron normaal in een golftoestand verkeert (een golffunctie), en vele mogelijkheden heeft om deeltje te worden. Op het moment dat het elektron wordt waargenomen storten deze vele golftoestanden ineen tot een enkele toestand, de toestand van een deeltje op een specifieke locatie.

De fysicus Nick Herbert zegt het zich zo voor te stellen dat de wereld achter onze rug (waar we niet kunnen kijken of waarnemen) een 'radicale dubbelzinnige onophoudelijk stromende kwantumsoep' (a radically ambiguous and ceaselessly flowing quantum soup) is. Als we ons omdraaien om die soep te bekijken dan bevriest onze blik die soep onmiddellijk en wordt het 'realiteit'.

Volgens Herbert maakt ons dit een soort Midas, de legendarisch koning die nooit het gevoel van zijde had gekend of iemand kon strelen, omdat alles wat hij aanraakte in goud veranderde. Op dezelfde manier kan de mens nooit de ware textuur van de kwantumrealiteit ervaren, omdat alles wat we aanraken in materie verandert.

In feite is in de kwantumfysica aangetoond dat de subject-object scheiding waar onze hele westerse wetenschap op leunt, niet langer houdbaar is. De waarnemer staat niet los van het object dat hij waarneemt, hij is er door en door mee verbonden. Een objectieve werkelijkheid buiten ons, bestaat niet.

De ontdekkingen van de kwantumfysica hebben daarmee een aantal grondhypotheses van de wetenschap gefalsificeerd. Zijn ze daarmee verworpen, zoals de bedoeling was volgens de wetenschapsfilosofie van Popper? Dat is niet gebeurd. Wetenschappers doen er alles aan om te verklaren waarom in dit ene specifieke geval de subject-object scheiding niet van toepassing is om maar niet te hoeven concluderen dat de grondhypothese onjuist is. Ze zeggen bijvoorbeeld dat de bevindingen van de kwantumfysica alleen maar gelden voor de aller- allerkleinste deeltjes en niet voor onze huis-, tuin- en keukenwerkelijkheid.

Volgens de wetenschapsfilosofie van Kuhn zouden de ontdekkingen van de kwantumfysica aanleiding moeten hebben gegeven voor een grote paradigma verschuiving. Net zo’n ingrijpende als bij de overgang van de Aristotelische naar de Newtoniaanse mechanica. Maar in plaats daarvan zet de wetenschap alle zeilen bij om ons oude paradigma te behouden.

De fundamenten van ons model van de werkelijkheid zijn grondig ondermijnd, maar de juiste conclusies zijn niet getrokken. Niemand schijnt te durven zeggen dat de keizer van het westers wetenschapsimperium al een tijdje veel te weinig kleren draagt.

.................. aan dit artikel wordt gewerkt.

Het revolutionaire van de kwantumfysica
Het Veld van alle mogelijkheden
Kwantumfysica is onbegrijpelijk “Shut up and calculate”
Kwantumkletskoek of zoektocht naar een ander paradigma?