Maar tijdens het interbellum werd hier heel anders tegenaan gekeken. Het was een simpele rekensom: de arbeiders waren met veel meer dan de gegoede burgerij. In een democratisch systeem waar de meeste stemmen gelden was de bourgeoisie dus altijd bang om als minderheid overruled te worden door een democratisch gekozen meerderheidsregering.

De arbeiders waren op hun beurt ook op hun hoede. Je kon de kapitalisten niet op hun blauwe ogen vertrouwen, want zij waren er altijd op uit om hun macht te vergroten. Je moest ten allen tijde bedacht zijn op een antidemocratische machtsovername van het kapitaal, bijvoorbeeld in samenwerking met het leger en de aristocratie. Arbeiders zagen de fascistische regimes uit de jaren '20 en '30 als bewijs voor het feit dat democratische politiek en een kapitalistische economie niet samengingen.

Het was dus helemaal niet zo logisch dat het na de oorlog lukte om in de westerse landen een kapitalistische economie te verbinden met een democratisch politiek systeem. De democratie ontleent zijn legitimiteit tenslotte aan het feit dat het ten gunste van de meerderheid kan ingrijpen in het functioneren van de markteconomie.

Het leek in eerste instantie alsof het kapitalisme zich aan banden liet leggen. Sterke vakbonden en socialistische partijen intervenieerden in de markt dat het een lieve lust was. Liet het monster zich temmen? Niet voor lang. In de jaren '70 had het kapitalisme er genoeg van. Werkgevers weigerden nog langer te investeren en begonnen te reorganiseren. Duizenden arbeidskrachten verloren hun baan en de reële lonen daalden. De arbeidsmarkt werd steeds meer geflexibiliseerd. Het oerconflict tussen kapitalisme en democratie kwam openbaar.

Streeck laat zien dat de spanning tussen kapitalisme en democratie verdoezeld werd door een serie kunstgrepen. Aan de democratisch tot stand gekomen wensen van de arbeiders werd vooralsnog tegemoet gekomen. Zo kon de welvaartsstaat het nog een tijdje uitzingen. Kort gezegd: er werd tijd gekocht. De crisis van het democratisch kapitalisme werd voorlopig uitgesteld.

Als eerste greep men naar de geldpers. Door geld bij te drukken werd het dreigende verdelingsconflict tussen arbeid en kapitaal van zijn scherpe kantjes (…) ontdaan (…). De inflatie zorgde ervoor dat de te verdelen koek wel groter leek maar dat niet echt was (…)

Toen deze truc uitgewerkt raakte, begonnen landen geld te lenen om de sociale voorzieningen te betalen. Om die leningen makkelijker te kunnen krijgen, dereguleerden ze de financiele sector die zo de ruimte kreeg waar ze al jarenlang om bedelde.

De staatsschulden liepen zo hoog op, dat de financiële markten begonnen te protesteren. Er moest bezuinigd worden en staatsbedrijven moesten van de hand worden gedaan. Om de burgers niet teveel teleur te stellen werd de bankensector verder gedereguleerd zodat ook particulieren makkelijker konden lenen. Daardoor konden burgers hun tekorten in inkomen uit arbeid en uitkering opvangen en werd de koopkracht kunstmatig aangezwengeld.

De financiële crisis van 2008 maakte hier een einde aan. Banken hadden teveel slechte leningen uitstaan. Overheden namen hun schulden voor een groot deel over. De financiële markten protesteerden wederom tegen de oplopende staatsschulden. Weer moest er bezuinigd worden en de economie stagneerde.

De allerlaatste truc die men nog in petto heeft om het basale conflict tussen kapitalisme en democratie te sussen is geld bijdrukken. Centrale banken kopen bank- en staatspapier. Op de langere termijn is dat een onhoudbare situatie. Voor het oog is het nu misschien nog rustig, maar in feite kan de boel elk moment klappen.

Inmiddels beginnen veel mensen door te krijgen dat kapitalisme en democratie niet verenigbaar zijn. Megahoge staats- en particuliere schulden, een sputterende economie, toenemende inkomensverschillen, een hoge werkloosheid, steeds meer mensen onder de armoedegrens, draconische bezuinigingen in de zorg en elders en dat alles terwijl onze arbeidsproductiviteit de afgelopen jaren enorm is gestegen.

En ondanks al deze ontberingen zitten de financiële markten ons alsmaar op de hielen. Nog is het niet genoeg. Er moet nog veel meer bezuinigd worden. De arbeidsmarkt moet geflexibiliseerd worden en de lonen moeten nog verder dalen.

De koers die de afgelopen 40 jaar is gevaren komt neer op een poging om tot een ‘definitieve bevrijding van de kapitalistische economie en haar markten te komen’, schrijft Streeck. Het kapitalisme wilde loskomen van het soort massademocratie dat deel uitmaakte van het naoorlogse democratisch kapitalistisch regime.

En dat is gelukt. Het kapitalisme heeft gewonnen. We zitten volledig in de tang van de financiële markten. Het maakt niet meer uit wat je stemt. Iedere gekozen regering moet naar hun pijpen dansen. Mensen voelen het aan en weigeren het spel nog langer mee te spelen. De verkiezingsopkomst daalt meer en meer.

De economie is zo goed als volledig gedepolitiseerd. De natiestaten zijn gereorganiseerd en worden nu gecontroleerd door ‘van democratische participatie afgeschermde politieke elites’ zoals de Europese Commissie en de ECB.

Streeck concludeert: als het kapitalisme (…) zelfs niet meer de illusie van een eerlijke verdeling van de groei kan opbrengen, dan breekt het moment aan dat de wegen [zich] scheiden. De crisis van het democratisch kapitalisme kan niet verder uitgesteld worden. Kapitalisme en democratie, ze kunnen allang niet meer samen door één deur. Laten we dat nu maar toegeven. Wat rest zijn twee mogelijkheden: democratie zonder kapitalisme of kapitalisme zonder democratie. De eerste optie past niet in de historische trend. Daar zou een breuk voor nodig zijn.

Dat het kapitalisme zonder democratie wordt, lijkt meer voor de hand te liggen. Streeck schrijft dat deze optie (...) ‘een enorme voorsprong [heeft] in praktisch en organisatorisch opzicht’. Maar het is een schrikbeeld en een vreselijk vooruitzicht. We kunnen het niet geloven en we willen er niet aan, want de oplossing van een kapitalisme zonder inspraak duidt op een regelrechte dictatuur.

Leesmagazijn, Wolfgang Streeck, Gekochte tijd. De uitgestelde crisis van het democratisch kapitalisme
Lang Leve Europa, Wolfgang Streeck: de crisis begon al in de jaren ’70, het kapitaal pakte de macht
Lang Leve Europa, Gekochte tijd: Wolfgang Streeck over de trucs van de neoliberale revolutie
Volkskrant, Een hele generatie gaat het moeras in
NRC, ‘Niemand heeft een idee. Dat is het engste’
Burgercomite EU, NATIONALE OVERHEDEN HEBBEN NIETS MEER TE ZEGGEN