Sociaal geograaf en Marx-kenner David Harvey was onlangs in Nederland. Op 9 oktober hield hij een lezing in De Balie in Amsterdam. Over Marx, maar vooral ook over de segregatie tussen arm en rijk binnen de stedelijke ontwikkeling, verrijking door onteigening en de mogelijkheid van een revolutie.
David Harvey in De Balie over verrijking door onteigening. Wanneer is het genoeg geweest?
NIEUWS, 17/10/2014
Plan B bestaat uit 4 onderdelen
Eind jaren '60 emigreerde Harvey van Engeland naar Amerika. Hij streek neer in Baltimore en die plaats werd ook zijn onderzoeksobject. Als sociaal geograaf is David Harvey al zijn hele leven geïnteresseerd in stedelijke ontwikkeling. En dan met name in de vraag hoe het komt dat er geen adequate huisvesting is voor een groot deel van de bevolking. Steeds meer mensen hebben geen (fatsoenlijk) onderdak.
Om dit probleem goed te kunnen begrijpen is Harvey uiteindelijk Karl Marx gaan lezen. Inmiddels is Harvey gespecialiseerd in Marx’ werk. Hij geeft er al 40 jaar les over. De colleges van David Harvey over Het Kapitaal van Marx staan op internet en zijn al meer dan 2 miljoen keer gedownload.
Gebruikswaarde vs. ruilwaarde
In het eerste hoofdstuk van Het Kapitaal schrijft Marx over het verschil tussen ruilwaarde en gebruikswaarde. Een huis heeft een gebruikswaarde (woongenot/onderdak) en een ruilwaarde (de huizenprijs). Onze economie werkt via de ruilwaarde. Huizen worden via dit systeem verhandeld en dat lijkt op het eerste gezicht prima te werken. Huizen worden steeds meer waard en sommige mensen verdienen daar veel geld aan. Maar als we er met gezond verstand naar kijken, moeten we vaststellen dat het ruilwaardesysteem faalt, omdat het er niet voor zorgt dat alle mensen een dak boven hun hoofd hebben.
Harvey noemt Londen als voorbeeld. Daar zijn veel mensen dakloos geworden, terwijl tegelijkertijd heel veel huizen onbewoond zijn. Deze panden zijn gekocht door vermogenden overal ter wereld als object voor speculatie. De eigenaren gokken erop dat de prijs in de toekomst nog verder zal stijgen. In heel Europa staan op dit moment meer huizen leeg dan er daklozen zijn.
Marx heeft erop gewezen dat er een spanning tussen gebruikswaarde en ruilwaarde bestaat, een tegenstelling zelfs.
Als we het huizenprobleem op willen lossen, zouden we onze economie fundamenteel anders in moeten richten, niet op basis van het ruilwaarde- maar op grond van het gebruikswaardesysteem.
De tegenstelling tussen gebruikswaarde en ruilwaarde is één van de vele tegenstellingen die Marx binnen het kapitalistische systeem ontwaarde. David Harvey telt er 17. Hij heeft hier onlangs een boek over geschreven Seventeen Contradictions and the End of Capitalism (2014)
Onteigening
Marx is natuurlijk vooral bekend van zijn begrip uitbuiting. Werknemers produceren meer waarde dan ze de werkgever kosten (hun loon). De meerwaarde is voor de baas, de aandeelhouders, de kapitalist. De werknemer heeft daar niets over te zeggen. Een fundamentele onrechtvaardigheid.
Maar Marx heeft nog een belangrijk onrechtvaardigheid van ons economisch systeem onder de aandacht gebracht: onteigening. In de begindagen van het kapitalisme was onteigening aan de orde van de dag: mensen werden van hun land verdreven en hun productiemiddelen werden hen afgenomen. Ze werden onteigend en daarbij werd het gebruik van geweld niet geschuwd. Marx noemt dit de ‘primitive accumulation’, 'primitive' omdat het in de begindagen van het kapitalisme plaatsvond en 'accumulation' omdat het om een systeem van verrijking ging. De onteigenden werden zo gedwongen om in loondienst te gaan werken. Om te overleven, moesten ze wel.
David Harvey stelt nu dat deze vorm van verrijking nog steeds heel veel voorkomt. Omdat ‘primitive accumulation’ teveel doet denken aan een eenmalig proces in het verleden, heeft hij de term ‘accumulation by dispossession’ bedacht: verrijking door onteigening.
Een voorbeeld: in de laatste crisis zijn 11 miljoen mensen in de VS hun huis kwijt geraakt door de zogenaamde 'foreclosures'. De helft van deze huisuitzettingen was illegaal. Vooral minderheden waren de dupe. De Afro-Amerikaanse en Latijns-Amerikaanse gemeenschap verloor 40 tot 80 miljard dollar aan waarde tijdens de crisis. Harvey noemt het opvallend dat tegelijkertijd elders, namelijk op Wall Street een groep mensen zomaar 40 tot 80 miljard rijker werd.
“Ik kan niet bewijzen dat het geld regelrecht van deze Afro-Amerikaanse en Latijns-Amerikaanse families naar Wall Street is gevloeid. Maar als bepaalde mensen op de ene plek zoveel geld verliezen en op een andere plek krijgen mensen er gratis en voor niks zoveel geld bij, is het toch niet onwaarschijnlijk dat er een relatie is tussen deze beide cijfers?”
Verrijking door onteigening is niets anders dan een vorm van gelegaliseerde of niet-gelegaliseerde diefstal, plundering, roverij. Onteigening werkt bijvoorbeeld via het kredietsysteem. Op die manier wordt veel geld en waarde van de onderkant van de samenleving doorgesluisd naar boven. Omdat over elke lening rente wordt gerekend, maar ook doordat bij wanbetaling beslag wordt gelegd op het onderpand van de lening.
Harvey noemt nog een ander voorbeeld van onteigening “The Poor Pay More”. Dit is een sociologische studie uit 1967: de armen betalen meer.
In de vastgoedsector maar ook elders zie je een tweedeling: waardeloze producten tegen relatief hoge kosten voor de armen vs. waardevolle producten tegen relatief lage kosten voor de rijken.
Revolutie
"Zoveel mensen is het vel over de oren gehaald door de financiële sector, dat je zou verwachten dat er inmiddels massale protestbewegingen zouden zijn ontstaan. Het is genoeg geweest: laten we zorgen dat we van dit systeem afkomen en laten we het vervangen door een veel rechtvaardiger systeem." Maar dat valt erg tegen. Er is onderzoek naar gedaan: veel mensen die aan lager wal zijn geraakt, geven zichzelf de schuld: de klassieke neoliberale respons op tegenslag.
Harvey is enerzijds wel optimistisch over de mogelijkheid van een revolutie, een overgang naar een nieuwe economie. Meer dan een miljoen mensen gingen de straat op in Brazilië afgelopen jaar. Harvey refereert ook aan de opstanden in Istanbul, die van de Indignados in Spanje en van de Occupy-beweging wereldwijd.
Maar Harvey maakt zich ook zorgen. De laatste tijd zie je een toenemende militarisering van de respons op protestacties. Zowel in Ferguson als bij de Occupy protesten greep de overheid ongekend hard in om het protest te smoren.
Deze ontwikkelingen maken een transitie naar een nieuw economisch systeem er helaas niet gemakkelijker op.
Op de website van De Balie kun je de hele lezing van David Harvey beluisteren.
Schrijf een reactie