Daarbij zijn de cijfers van het CBS een onderschatting, want er is veel verborgen werkloosheid. Mensen die het zoeken naar een baan hebben opgegeven wor­den niet meegerekend.

De gevolgen van werkloosheid zijn ernstig. Een EU-rapport vermeldt dat een stijging van de werkloosheid met 1% leidt tot een stijging van het aantal zelfdodingen met 0,8% en tot een verdrie­dub­beling van het aantal depressies en angststoornissen. Werklozen ervaren zware stress. Ze hebben natuurlijk te maken met een forse daling van hun inkomen waardoor ze vaak moeilijk rond kunnen komen. Maar volgens de Vlaamse psycholoog Paul Verhaeghe speelt ook mee dat ze “bovenop hun precaire situatie er nog de beschuldiging bij krijgen profiteurs te zijn”.

Onder beleidsmakers is het neoliberalisme enorm populair. Daardoor is de visie op werkloosheid veranderd. Werkloosheid wordt steeds meer als een individueel probleem gezien. Men vergeet de feitelijke oorzaken, de crisis en de bezuinigingen. Het nieuwe werkloosheidsethos maakt mensen zelf verantwoordelijk: je moet gewoon beter je best doen om een baan te bemachtigen, je moet handiger solliciteren, positiever denken, je om- of bijscholen, je beter presenteren, slimmer netwerken, kansen pakken. Als werkloze moet je het zelf uitzoeken. Geen baan? Eigen schuld.

Langdurig werklozen worden steeds vaker gedwongen tot onbetaalde arbeid. Dit wordt een ‘tegenprestatie’ genoemd. De FNV heeft een zwartboek gepubliceerd waaruit duidelijk wordt wat de gevolgen zijn. Sommige bijstandsgerechtigden worden uitgeleend aan bedrijven. De gemeenten verdienen aan deze constructie. Ze ontvangen meer geld dan de uitkering kost. Iemand uit het zwartboek merkt op: "Het is een soort uitbuiting". Er zijn veel klachten over de bejegening. Als mensen 'niet goed meewerken' of protesteren leidt dat vaak tot het dreigement de uitkering te korten. De Amsterdamse Dienst Werk en Inkomen legde in de eerste 9 maanden van 2013 1.274 strafkortingen op.

Is het een goed idee dat werklozen gaan werken met behoud van uitkering? Misschien wel, als de 'tegenprestatie' uitzicht zou bieden op betaald werk. Dit is vaak niet het geval. Integendeel, de 'tegenprestatie' dreigt de plaats van een gewone baan in te nemen. In het zwartboek zegt iemand: "de baan die ik nu met behoud van uitkering doe, daar ben ik een week eerder voor afgewezen. Dat was een reguliere vacature met een normaal loon." De helft van de respondenten uit het zwartboek doet werk dat voorheen een betaalde baan was. De 'tegenprestatie' leidt tot verdringing op de arbeidsmarkt.

De stijging van de werkloosheid is niet de enige zorg. Op de arbeidsmarkt zijn meer negatieve ontwik­ke­lingen. Uit het rapport Vacatures in 2011 van het UWV blijkt dat steeds minder mensen een vast contract wordt aangeboden. Werkgevers kiezen ervoor om werkne­mers een tijdelijk contract te geven, bijvoorbeeld van een jaar. Het aantal werknemers dat een vaste aanstelling kreeg, is in 2011 gedaald met maar liefst 97%. In 2011 kregen slechts 2.000 werknemers een vast contract. In 2010 waren dit er nog 83.000.

Vaak wordt wel beloofd dat het tijdelijke contract op den duur zal worden omgezet in een vaste aanstelling. Maar zo’n belofte geeft geen zekerheid. Zelfs al heeft de werknemer goed gepresteerd en moet het werk nog steeds gedaan worden, kan hij als de contractduur verlopen is, zonder opgaaf van redenen op straat gezet worden. Dit gebeurt in toenemende mate. Het SCP maakte onlangs bekend dat in plaats van verlenging bedrijven steeds vaker kiezen voor een nieuwe werknemer.

Een andere zorgelijke ontwikkeling is de stijging van het aantal kruimelcontracten, zoals het nulurencontract. Vooral in de zorgsector wordt hier veel gebruik van gemaakt. Werknemers met een nulu­rencontract hebben alleen werk wanneer ze worden opge­roepen. Ze worden uitsluitend betaald voor de gewerkte uren. Als de werkgever de werknemer niet op­roept, verdient hij dus niets. Het nulurencontract biedt geen enkele zekerheid. De FNV spreekt in dit verband over doorgeslagen flexibilisering.

Zo zijn er nog meer negatieve trends. Mensen in de zorg of bij grote winkel­ketens zoals de HEMA werken vaak met kleine contracten van bijvoorbeeld 16 of 20 uur. Maar er wordt zo­veel flexi­biliteit van hen verwacht dat ze zo’n baan nauwelijks kunnen combineren met scho­ling, zorgtaken of een andere baan. De ene week moeten ze op maandag en donderdag werken, de volgende week op dinsdag en zaterdag, de ene keer ’s ochtends, de andere keer ’s avonds. Soms zijn er ook gebroken diensten wat betekent dat er twee losse periode’s op één dag gewerkt moeten worden. De werktijden worden vaak pas kort van te voren bekend gemaakt. Werkgevers willen volledige flexibiliteit om daarmee de meest gunstige en goedkope roosters te kunnen maken.

Het aantal zzp'ers is de laatste jaren explosief gegroeid. Dit zijn niet allemaal 'vrije' ondernemers met meerdere opdrachtgevers. Een groot gedeelte van hen is 'schijnzelfstandige'. Werkgevers huren steeds vaker zzp'ers in om te besparen op loonbelasting en sociale premies. Zodoende vindt een verschuiving plaats van loondienst-verband naar pseudodienstbetrekkingen. Mensen gaan soms na hun ont­slag als schijn-zzp’er aan de slag in dezelfde branche of zelfs bij dezelfde baas. Het ge­volg is dat ze niet langer verzekerd zijn voor werkloosheid of ziekte. Ook kunnen ze elk mo­ment op straat staan.

Pakketbezorgers zijn hier een voorbeeld van. Ze zijn officieel zzp'er, hoewel hun werk alle kenmerken heeft van een regulier werknemerschap. PostNL heeft zelfs een regeling met de Belastingdienst waardoor de constructie officieel wordt toegestaan. Onderzoeksinstituut SEOR heeft in opdracht van het ministerie van Eco­nomische Zaken onderzoek gedaan naar schijnzelfstandigheid. Eén van hun conclu­sies is dat schijnzelfstandigheid in verreweg de meeste gevallen onder druk van de op­drachtgever ontstaat. Meestal is er geen sprake van een vrije keuze. Men schat dat het percentage schijnzelfstandigen onder zzp’ers tussen de 2 en 17 procent ligt. Uit het onderzoek blijkt dat vooral in de gezondheidszorg, transport en zakelijke dienstverlening relatief veel schijnzelfstandigheid voorkomt.

Voor degenen onder ons die nog een traditioneel arbeidscontract hebben, wordt het er ook allemaal niet leuker op. Ruim 40% van de werknemers is onzeker over de toekomst van zijn baan, blijkt uit onderzoek van de FNV. Door kostenbesparingen, reorganisaties en ontslaggolven bij bedrijven moet hetzelfde werk nu met minder mensen worden gedaan. De werkdruk wordt steeds verder opgevoerd. Op veel werkvloeren heerst een keiharde managementstijl, die ook wel ‘lean management’ wordt genoemd. Het voornaamste doel is het verhogen van de productiviteit. De werknemer wordt onder druk gezet en krijgt regelmatig te horen dat er concurrentie is: er heerst een angstcultuur. Lean management heeft veel psychisch lijden tot gevolg.

Het huidige salaris houdt niet over: 25% van de werknemers heeft een inkomen dat onvoldoende is om van rond te kunnen komen. Sinds de jaren ’80 zijn de lonen in Nederland gematigd. De arbeidsproductiviteit nam sindsdien toe, maar de lonen stegen niet evenveel mee. De opbrengst van de toegenomen productiviteit is de afgelopen 30 jaar vrijwel volledig ten goede gekomen aan de bedrijfswinst.

Tussen 1982 en 2009 zijn er 4 akkoorden afgesloten waarin loonmatiging werd afgesproken. In 1982 het Akkoord van Wassenaar, in 1993 Een Nieuwe Koers, in 2003 het Najaarsakkoord en in 2009 het Loonmatigingsakkoord. Het resultaat is dat de gemiddelde verdiende lonen in de marktsector steeds meer achterblijven bij de arbeidsproductiviteit. De beloning van werknemers als percentage van het BBP neemt dan ook gestaag af.

Het effect van het loonmatigingsbeleid is een stijging van de inkomensverschillen. FTM-auteur Robin Fransman concludeert: "dit alles leidt dus tot een herverdeling van welvaart, het aandeel van bedrijven neemt toe, en dat van huishoudens daalt.” Aandeelhouders en het hoger management krijgen meer, de mensen op de werkvloer minder. Ons beschikbaar inkomen loopt sinds 2001 terug, terwijl het BBP in die tijd is gestegen.

Het aanbod van banen vermindert door de crisis en door de bezuinigingen. De vraag naar banen wordt intussen verhoogd: mensen moeten langer doorwerken, arbeidsgehandicapten moeten de arbeidsmarkt op, bijstandsgerechtigden moeten aan de slag, de WW-duur wordt verkort en werkzoekenden moeten eerder een baan onder hun niveau aannemen.

Ondertussen neemt de arbeidsmigratie naar ons land nog steeds toe. Hoe meer mensen op de arbeidsmarkt, hoe meer druk er op de ketel blijft. Dan is de concurrentie onder werkzoekenden groot en dat houdt de lonen laag. Karl Marx noemde de werklozen de ‘industrial reserve army’. Werkgevers hebben baat bij werkloosheid. Ze hebben graag een groot reserveleger aan arbeidskrachten om de loonkosten te beperken en de eigen winst te verhogen.

Tijdens eerdere crises hielp de overheid de beroepsbevolking door de werkloosheid te bestrijden. Extra investeringen zorgden voor nieuwe banen. Nu doet men het omgekeerde. Door bezuinigingen, loonmatigingsbeleid en lastenverzwaringen verdwijnen banen. De kwaliteit van de arbeidsvoorwaarden gaat achteruit. De regering heeft zich aan de kant van de werkgevers geschaard. Alles draait om de bedrijfswinsten. De idealen van goed werk en volledige werkgelegenheid zijn losgelaten.

Wet Werk en Zekerheid: geen werk en ook geen zekerheid
Grove loondump in de thuiszorg