Inheemse volken die leven van kleinschalige landbouw, veeteelt of visserij worden, vaak met geweld, van hun grondgebied verdreven en gedwongen om in dorpen of steden te gaan wonen en te gaan werken als loonarbeider.

De grondstoffenwinning die door heel Afrika plaatsvindt, is ook een vorm van gelegaliseerde diefstal van de lokale bevolking. Multinationale olie- of mijnbedrijven gaan er met de winst vandoor, vaak met achterlating van een ecologische ravage.

Milieuvervuiling is onteigening: gemeenschappelijk eigendom van de plaatselijke bewoners wordt waardeloos gemaakt. In Nigeria zagen vissers hun water bedorven worden door de oliewinning van Shell. De verontreiniging was zo erg dat er geen vis meer kon overleven. De vissers zijn van hun bestaansmiddelen beroofd.

We denken in een beschaafd land te wonen waar de burgerrechten veilig zijn, maar ook bij ons komt een zelfde soort onteigening voor. Sinds de jaren zestig wordt in Groningen door Shell en Exxon gas gewonnen. De oliebedrijven maken forste winsten en ook de Nederlandse overheid liep goed binnen: Tot nu toe vloeide er € 275 miljard aan aardgasbaten in de schatkist.

Maar de laatste jaren ondervinden de Groningers grote negatieve consequenties van de alsmaar verder opgevoerde gaswinning. Hun woongebied wordt geteisterd door aardbevingen waarvan de frequentie en de zwaarte telkens toenemen.

Tienduizenden huizen zijn beschadigd, velen staan in de stutten. In bepaalde gebieden zijn de woningen zo goed als onverkoopbaar en de veiligheid is in het geding. De Nederlandse regering wil de gaswinning slechts mondjesmaat terugschroeven, lang niet genoeg om de risico’s te verminderen en verdere schade te voorkomen.

Shell en Exxon komen nauwelijks met compensatie over de brug. Terwijl deze bedrijven miljarden verdienen, worden de inwoners van Groningen in armoede en ellende gestort.

Een heel ander soort onteigening, maar met eenzelfde soort desastreuze effecten is onteigening via het kredietsysteem. Door het oplopen van de rente, door ziekte, echtscheiding, werkloosheid of andere pech kunnen mensen hun hypotheek niet meer betalen en raken hun huis kwijt. In de Verenigde Staten verloren 4 miljoen mensen hun huis tijdens de kredietcrisis. En ook in Nederland is dit aan de orde van de dag. Mensen worden zonder pardon op straat gezet en kampen vervolgens met forste restschulden. Vaak worden hun huizen voor bodemprijzen opgekocht door speculanten die er veel geld aan verdienen.

Eigendom kan je van de ene op de andere dag afgenomen worden. Rechten die je dacht te hebben, kun je ineens kwijtraken. In de VS zijn werknemers van hun pensioenrechten beroofd toen een vliegtuigmaatschappij waar ze werkten failliet dreigde te gaan. De rechter gaf het bedrijf toestemming om de pensioenen te korten tot wel 50%.

Sinds 1970 zien we een golf van privatiseringen: energiebedrijven, de post, het openbaar vervoer krijgen allemaal een private eigenaar. Ook dit is een vorm van gelegaliseerde diefstal. De staatsbedrijven, die het eigendom zijn van de burgers gemeenschappelijk, worden veelal fors onder de prijs verkocht, waardoor de nieuwe eigenaren er al snel hoge winsten mee boeken.

Tijdens een crisis of oorlog draait het onteigeningsmechanisme volop. In de chaos worden er allerlei maatregelen doorgedrukt waardoor mensen voormalige rechten of bezittingen ineens verliezen. Naomi Klein heeft dit met vele voorbeelden beschreven in haar boek The Shock Doctrine (2007).

Vandaag wordt het argument van de staatsschuld gebruikt om rechten en eigendom af te pakken. Door de crisis is het overheidstekort opgelopen en daarom moet er fors bezuinigd worden, zo wordt ons verteld. Mensen worden onteigend van grote delen van hun pensioenrecht, van goed onderwijs, van betaalbare gezondheidszorg en andere sociale voorzieningen.

In ons land staat het recht op zorg op het punt te verdwijnen. Nu kent de AWBZ nog een wettelijke zorgplicht. Dat houdt in dat je recht op zorg juridisch kan afdwingen als je een indicatie hebt. Dat wettelijk recht verandert in een voorziening, een gunst.

De bailouts van de banken, die nodig was na de financiële crash van 2008, kan ook als onteigening van de bevolking begrepen worden. Het is een overdracht van publiek geld in private handen: onteigening van publiek bezit. Naomi Klein noemt dit ‘robbery in progress’ en ‘the greatest heist in history’.

Ook het patenteren van zaden en gewassen is een vorm van onteigening. Patenten worden verleend op uitvindingen. Zo wordt eigendomsrecht verkregen en daarmee de macht om te bepalen wie er gebruik van mag maken en tegen welke prijs. Men heeft geprobeerd genetisch gemanipuleerde gewassen te patenteren, op grond van de claim dat het om een uitvinding gaat. Dit is inmiddels geaccepteerd. Nu is men ook zover gegaan om op planten die niet door genetische manipulatie maar langs klassieke weg veredeld zijn, patent te verlenen. Bedrijven patenteren daardoor nu allerlei planten en dieren die een rol spelen in de voedselproductie. Er worden al patenten verleend op zaden van groenten en granen en daar worden miljarden aan verdiend. Nu richt men zich ook op genetisch materiaal. Levende organismen komen in handen van de kapitalist, die ze zal exploiteren om er winst mee te maken.

Maar de grote biotechnologische bedrijven gaan nog een stap verder. Ze brengen pesticiden op de markt waarvan inmiddels door veel wetenschappers is aangetoond dat ze schadelijk zijn voor bijen. De nieuwste zogenaamde ‘gewasbeschermingsmiddelen’ worden als een coating om zaden aangebracht. Al snel na de introductie van deze pesticiden stelden imkers vast dat de bijen de weg terug van bloem naar korf niet meer konden vinden.

De bijensterfte is de laatste jaren enorm toegenomen. Wij zijn voor onze voedselvoorziening afhankelijk van bijen. Als de bijen de gewassen niet meer bestuiven, zal er niet geoogst kunnen worden. Het lot van bij en mens is met elkaar vervlochten. Als de bijen ons afgenomen worden, kunnen wij niet overleven. Bedrijven als Bayer en Monsanto onteigenen de wereldbevolking van haar voedselzekerheid.

De filosoof Karl Marx heeft als een van de eersten over onteigening geschreven. In de begindagen van het kapitalisme werd deze methode vaak ingezet. Want hoe kwam het dat er een vermogende kapitalist opkwam en daartegenover een ‘vrije’ arbeider zonder productiemiddelen? Deze tweedeling is niet vanzelf ontstaan. Aan het einde van het eerste deel van Het Kapitaal beschrijft Marx hoe deze ‘bevrijding’ in zijn werk is gegaan. Hoe is het kapitalisme op gang gekomen? Hoe is het allemaal begonnen?

John Locke en Adam Smith vertellen het klassieke verhaal: sommigen werkten nu eenmaal harder dan anderen. De harde werkers vergaarden zo een kapitaaltje. De andere groep had niets anders in de aanbieding dan de eigen arbeidskracht. Locke en Smith doen het voorkomen alsof het een geleidelijk en vredelievend proces was. Maar volgens Marx ging het in werkelijkheid heel anders. De arbeider werd van zijn land verdreven en zijn productiemiddelen werden hem afgenomen worden. En dit ging niet zachtzinnig: “it is written in the annals of mankind in letters of blood and fire”. Deze mensen werden onteigend en daarbij werd het gebruik van geweld niet geschuwd. Marx noemt dit de ‘primitive accumulation’, 'primitive' omdat het in de begindagen van het kapitalisme plaatsvond en 'accumulation' omdat het om een systeem van verrijking ging.

Eerst gebeurde het illegaal, later kon het op een legale manier omdat de kapitalistische klasse inmiddels controle over het functioneren van de staat had gekregen. De staat was gemakkelijk in te kapselen, omdat ze afhankelijk is van geldstromen en daardoor gevoelig voor de macht van het geld. Onteigening werd vanaf toen gesanctioneerd door wettelijke kaders en de onteigenden werden ertoe gedwongen de discipline van het kapitaal, dat is voor hen het werken in loonarbeid, te accepteren. Deden ze dat niet dan werden ze gestraft en gecriminaliseerd.

Marx beschrijft hier de vorming van het proletariaat door de gewelddadige verdrijving van boeren van hun grond, waarna die werd geprivatiseerd en tot handelswaar gemaakt. In de begindagen van het kapitalisme is dit systematisch en op grote schaal gebeurd. Mensen werden van hun bestaansmiddelen beroofd en zo gedwongen om in loondienst te gaan werken in de fabrieken.

De gewelddadige dwang ging geleidelijk over in een economische dwang. Mensen moesten zich wel schikken om te kunnen overleven. Het kapitaal heeft economische macht over de arbeider gekregen, maar blijft de staat nodig hebben om te voorkomen dat arbeiders zich organiseren om hun omstandigheden te verbeteren. Door de Franse Revolutie hadden zij een vrijheid gewonnen die ze direct weer konden inleveren. In 1791 werd een wet uitgevaardigd die stelde dat een organisatie van arbeiders een aanval was op de rechten van de mens en daarom verboden. Het feodale regime was omgeruild voor een kapitalistisch regime dat minstens zo onderdrukkend was.

Marx schrijft dat de kapitalist gebruik maakt van de overheidsschuld en het kredietsysteem om macht over de staat en zijn burgers te krijgen. Leningen worden één van de machtigste hefbomen van de primitieve accumulatie. Door kredieten komen schuldenaars in de greep van schuldeisers. De schuldenaar zal alles in het werk stellen om zijn schuld af te kunnen lossen. Hij moet wel. Ondertussen betaalt hij ook nog rente. De opbrengst steekt de kapitalist in zijn zak. Als de debiteur in betalingsproblemen komt, kan de schuldeiser het onderpand opeisen. De crediteuren hebben door leningen te verstrekken een enorme macht om hun kapitaal steeds verder te vergroten.

In de begindagen van het kapitalisme werd gebruik gemaakt van de slavenhandel. Engeland had vele kolonieën waarvan niet alleen de grondstoffen geplunderd werden, maar ook een deel van de bevolking werd opgeëist, zodat ze te werk gesteld konden worden in de fabrieken. Mensen werd onteigend van het beschikkingsrecht over hun eigen leven. Aan de ene kant werd zo het kapitaal gegenereerd en aan de andere kant het arbeidsaanbod om de wetten van het kapitalistisch systeem in werking te stellen en aan te zwengelen. Marx concludeert: “capital comes dripping from head to toe from every pore, with blood and dirt.”

De filosofe Rosa Luxemburg (1871-1919) heeft erop gewezen dat de 'primitieve accumulatie' zoals Marx die beschrijft niet alleen in de begindagen van het kapitalisme werd ingezet. Het kapitalisme gebruikt deze vorm van verrijking doorlopend. Ook de Amerikaanse sociaal geograaf en Marx-kenner David Harvey ziet de onteigening als een methode die bij het kapitalisme hoort. Omdat ‘primitive accumulation’ teveel doet denken aan een eenmalig proces in het verleden, heeft hij de term ‘accumulation by dispossession’ (verrijking door onteigening) geïntroduceerd. Verrijking door onteigening wordt sinds de jaren ’70, met de opkomst van het neoliberalisme, steeds meer en op steeds grotere schaal ingezet.

Ogenschijnlijk lijken uitbuiting op de werkvloer en onteigening niet veel met elkaar te maken te hebben. Maar Rosa Luxemburg ziet een organische relatie tussen de twee methodes van verrijking. De uitbuiting, het in beslag nemen van de meerwaarde van de productie, is een specifieke vorm van verrijking door onteigening. De werknemer wordt van het waardeproducerend vermogen van zijn eigen werk onteigend.

Om de verrijking door uitbuiting te laten groeien, moeten steeds meer mensen toetreden tot de groep van loonarbeiders. En alsmaar meer land, grondstoffen en productiemiddelen moeten geannexeerd worden, om de kapitalistische productiewijze te kunnen garanderen. Het kapitalisme stelt alles in het werk om zijn domein van het winst-maken uit te breiden.

Je kunt ook zeggen dat het kapitalisme gebaseerd is op twee vormen van uitbuiting. Binnen de relatie van de werknemer en de kapitalist op de werkvloer en binnen de verhouding tussen de niet-kapitalistische en de kapitalistische productiewijze. Door kolonialisme, het kredietsysteem, oorlog of puur de macht van de staat worden mensen in meer of mindere mate van hun bestaansmiddelen beroofd. Het kapitalisme heeft deze methodes nodig om te kunnen voortbestaan. Verse, nieuwe waarde komt binnenstromen en het arbeidsleger wordt verder uitgebreid. Verrijking door onteigening is de voorwaarde voor de onteigening van meerwaarde, de uitbuiting, op de werkvloer.

David Harvey noemt de verrijking door onteigening ‘legalized robbery’, oftewel gelegaliseerde diefstal. De kapitalistische klasse verrijkt zich terwijl de overgrote meerderheid van de mensen steeds meer verarmt. Accumulatie aan één pool gaat gepaard met verpaupering aan de andere pool, zoals Marx schrijft.

Onteigening roept verzet op, maar het kapitaal slaat terug. De Levellers en de Diggers, politieke bewegingen in het 17e eeuwse Engeland, vochten al tegen de privatisering van de gemeenschappelijke landbouwgrond. Ondanks een intense en langdurige strijd zijn zij uiteindelijk gemarginaliseerd. Het establishment kon zijn plannen doorzetten.

In Brazilië verzetten de rubbertappers zich tegen de onteigening van hun bestaansmiddelen. Maar hun leider Chico Mendes werd wreed vermoord. De boeren van Nandigram in het oosten van India, die zich verzetten tegen de komst van een industriegebied op hun land, werden uit elkaar geslagen waarbij veel doden zijn gevallen. De Landless Workers’ Movement in Brazilië en de Zapatista’s vechten nog iedere dag om hun rechten op autonomie en zelfbeschikking over hun geboortegrond op te eisen. Het World Social Forum, de tegenhanger van het World Economic Forum, voert al jarenlang actie tegen de overheersing van het kapitaal en tegen verrijking door onteigening.

Iedereen die zich inzet voor de klassenstrijd doet zichzelf tekort als hij zich alleen richt op uitbuiting op de werkvloer, zegt David Harvey. Onteigenden zouden zich moeten verenigen of ze nu onteigend zijn in hun loonarbeid, van hun productiemiddelen, van hun bezittingen of van hun rechten. Alleen als we onderling samenwerken, kan de 99% de top 1% een halt toeroepen.