De machtsgreep binnen de Nederlandse democratie heeft op twee niveaus plaats gevonden. De multinationals hebben onze overheid steeds meer in de tang. De Britse econome Noreena Hertz waarschuwt in haar boek De Stille Overname (2002) dat bedrijven de rol van de overheid langzaam aan het overnemen zijn. Bedrijven hebben veel meer macht dan de regering van een land. Noreena Hertz schrijft dat in dit systeem de bedrijven de baas zijn, de overheid de werknemer is en de burgers de consumenten zijn.

Bedrijven nemen een unieke positie in in onze samenleving. Ze verzorgen de productie en distributie van goederen die voor ons allemaal van cruciaal belang zijn. Als bedrijven niet investeren, draait de economie niet goed en zullen de belastinginkomsten teruglopen. De staat is hiervoor afhankelijk van het bedrijfsleven. Welvaart wordt gecreëerd door de markt, zo wordt gedacht, en daarom moeten de marktspelers te vriend gehouden worden.

Bedrijven dreigen zich elders te vestigen omdat daar de productie goedkoper is. Dit risico wil de overheid niet nemen en daarom wordt goed geluisterd naar wat marktpartijen in te brengen hebben. Op deze manier wordt het politieke beleid veel meer bepaald door wat de bedrijfsleiding vindt dan door de mening van jou en mij.

De macht van het bedrijfsleven is de afgelopen jaren ook gegroeid door de schaalvergroting die er heeft plaatsgevonden. Door alle fusies en overnames zijn multinationals en financiële instellingen volledig uit hun voegen gegroeid. De Nederlandse financiële sector is 400% van ons BBP. Er gaat 4 keer meer geld om in de Nederlandse banken dan in onze gehele economie. Dit geeft de branche een buiten proportionele macht.

Met gigantische lobby activiteiten beïnvloeden bedrijven veel cruciale beslissingen van de overheid. In Den Haag zijn naar schatting meer dan 1000 lobbyisten actief. Op elk kamerlid zijn er 7 lobbyisten. Toch is lobbyen volgens Universitair Hoofddocent Internationale Betrekkingen Bastiaan van Apeldoorn nog niet eens de belangrijkste factor in de beleidsbeïnvloeding. De directe politieke macht van bedrijven uit zich vooral in de “personele verwevenheid met de overheid”. Leden van de regering zijn vaak uit de top van het bedrijfsleven afkomstig en keren daar vaak ook weer naar terug. Van Apeldoorn noemt dit de ‘draaideur tussen bedrijfsleven en politiek’. De afstand tussen de staat en het bedrijfsleven wordt zo verkleind, dat wil zeggen dat de “leef en denkwereld (het wereldbeeld) van beleidsmakers voor een belangrijk deel overeenkomt met dat van de top van het bedrijfsleven, hetgeen dus een vloeiend verkeer tussen beide mogelijk maakt.”

Daarnaast zijn er nog de netwerken: “ontmoetingen op de golfbaan, in de skybox of bij-voorbeeld in het bestuur van Het Concertgebouw”. Door deze cohesie worden de grote bedrijven een politieke actor van betekenis. Deze elite geeft het democratisch proces vorm, meer dan enige andere groep in de samenleving, concludeert Van Apeldoorn. “Er zijn geen andere groepen in de samenleving, bijvoorbeeld gelieerd aan vakbonden of de non-profitsector die zo goed genetwerkt zijn als de top van het bedrijfsleven, en zo’n vaak ongehinderde toegang hebben tot de top van de politiek.”

De tweede manier waarop de democratische invloed van de bevolking met sloten tegelijk weglekt is bij de vorming van de Europese Unie. De EU is geen democratisch project. Het is een project van een elite die erop uit is een oligarchie op Europees niveau te vormen.

Ons werd natuurlijk het nobele verhaal verteld over Europese vrede die met deze samenwerking gediend zou zijn. Daartoe richtte men in 1951 de EGKS op die tot doel had de zware industrie onder gemeenschappelijk beleid te plaatsen. Zodoende zou geen enkel land op z’n eentje wapens kunnen produceren. Al gauw kwamen economische doelen op de voorgrond. In 1957 leidde dat tot de vorming van de EEG die een vrij verkeer van personen, goederen, diensten en kapitaal over de grenzen binnen Europa mogelijk maakte. Het is niet moeilijk in te zien dat dit verdrag er vooral op gericht was de belangen van het bedrijfsleven te dienen.

Het doel van de Europese Samenwerking is altijd geweest om uiteindelijk een politieke unie, een soort Verenigde Staten van Europa te vormen. Winston Churchill sprak er in 1946 al over. De Europese Grondwet was in het begin van deze eeuw klaar om ondertekend te worden. Maar Nederland, Frankrijk en Ierland spraken zich in 2005 uit tegen de komst hiervan. Toch is deze grondwet doorgedrukt. In 2007 is het verdrag van Lissabon gesloten. In dit verdrag is vrijwel de complete tekst van de weggestemde Europese Grondwet overgenomen. De burgers mochten daar nu niet over stemmen. De Nederlandse econoom en schrijver Ad Broere concludeert hier in zijn boek Geld komt uit het Niets (2012) over: “De EU gaat vanaf 2007 dus verder op een niet democratisch gelegitimeerde basis”.

De Europese Unie is geen democratisch project. De invoering van de euro is gebruikt om het proces van verdere eenwording en ont-democratisering te versnellen. In 2012 gaf Romano Prodi in een interview voor Euronews. Prodi was voorzitter van de Europese Commissie in de tijd dat de euro werd ingevoerd. Daarover zegt hij: "De moeilijke momenten waren voorspelbaar. Toen we de euro creëerden, was mijn bezwaar als econoom (en ik besprak dit met Kohl en met alle andere staatshoofden): hoe kunnen we een gemeenschappelijke munt hebben zonder gedeelde financiële, economische en politieke pijlers? Het verstandige antwoord was: voor nu hebben we deze sprong voorwaarts gemaakt. De rest zal volgen." En: "Het was dus duidelijk dat deze crisis zou komen."

Politieke leiders die het europroject steunden, wisten dat het mis zou gaan. Uit recent vrijgegeven stukken blijkt bijvoorbeeld dat Helmut Kohl wel degelijk is gewaarschuwd voor veel van de problemen die zich nu voordoen. De waarschuwingen zijn in de wind geslagen. Men wist dat de invoering van de euro vroeg of laat tot een crisis zou leiden. De crisissituatie die nu is ontstaan is de aanleiding voor veel nieuwe en vergaande wetgeving. Nationale parlementen worden buitenspel gezet of mogen alleen voor de vorm nog even hun zegje doen. Het Europese Parlement heeft te weinig bevoegdheden om de Europese Commissie terug te fluiten. Op de nieuwe Europese wetgeving is nauwelijks democratische controle.

De Europese Commissie heeft alle macht in Europa. Maar achter de schermen trekken het bedrijfsleven, de ECB en het IMF aan de touwtjes, schrijft Ad Broere. Er lopen meer dan 15.000 lobbyisten in Brussel. In zogenoemde expertgroepen schrijven ze mee aan de Europese wetten. Multinationals schrijven mee aan de patentwetten. Banklobbyisten beïnvloeden de wetgeving die hun sector moet reguleren. Het is als de vos die zelf het alarmsysteem in het kippenhok mag bouwen en installeren.

Het ondemocratisch gehalte van de EU blijkt ook uit de invoering van het ESM. Ad Broere wijdt er in zijn boek een heel hoofdstuk aan. Het doel van het ESM is om de stabiliteit in de eurozone te garanderen. Het ESM eist dat alle eurolanden een financiële bijdrage moeten leveren en een deel van hun soevereiniteit opgeven. Het verdrag is eerst getekend door de minister en is daarna opgestuurd ter ratificatie aan de Tweede Kamer. Deze procedure maakt het al erg moeilijk voor het parlement om nee te zeggen. Het zou de minister in zijn hemd zetten. Uiteindelijk is na enkele kritische kanttekeningen het verdrag door de Kamer goedgekeurd. Het opvallende is dat er nauwelijks media-aandacht was voor dit belangrijke besluit.

Wat houdt het ESM concreet in? Nederland moet 40 miljard euro in een Europees reddingspotje storten dat gebruikt kan worden om landen of banken die in moeilijkheden verkeren, te redden. Ad Broere schrijft: “Gelet op de grote problemen bij zowel meerdere eurolanden als in de Europese bankensector, wordt de druk op het ESM ongetwijfeld groot en is het maar zeer de vraag of de 40 miljard bijdrage van Nederland voldoende zal blijken te zijn.”

40 Miljard is slechts het startbedrag. In het ESM-verdrag is een omvang afgesproken, waar een clausule is bijgevoegd dat het ESM kan besluiten de grootte van het fonds aan te passen indien nodig. Daarna heeft Nederland overigens maar een paar dagen om het extra gewenste geld over te maken. Overleg hierover mag trouwens niet, en weigeren al zeker niet. Het is duidelijk dat het ESM een enorme impact heeft op de staatsfinanciën en op de democratische normen.

We hebben allang geen democratische overheid meer. Multinationals en financiële instellingen trekken steeds meer aan de touwtjes zowel op landelijk als op Europees niveau. Een oligarchie van politieke en bedrijfsleiders die elkaar gevonden hebben, maken de dienst uit. Het beleid is erop gericht bedrijfsbelangen maximaal te dienen en dit ten koste van ons burgers. Maar hoe is het bìnnen bedrijven geregeld? Mogen we daar waar we werken en het grootste deel van ons leven doorbrengen, meebeslissen over zaken die ons werk direct aangaan? Is er democratie op de werkplek?

De organisatie van ondernemingen is rechtstreeks in tegenspraak met echte democratie, stelt de Amerikaanse professor in de economie Richard D. Wolff. Aandeelhouders en de raden van bestuur nemen de belangrijke beslissingen over de hoofden van de medewerkers heen. Een kleine minderheid beslist welke producten het bedrijf zal produceren, welke technologieën zullen worden gebruikt, waar de productie zal plaats vinden en hoe de winst van de onderneming zal worden verdeeld. De werknemers worden er sterk door beïnvloed, maar ze mogen niet deelnemen aan het maken van al die keuzes. Zelfs bij beslissingen die direct op het eigen werk betrekking hebben, hebben ze nauwelijks inspraak. De werkgever bepaalt welke taken uitgevoerd moeten worden, hoe dat gedaan moet worden en op welk moment.

In tegenstelling tot in de VS kennen we in de Nederlandse situatie natuurlijk de medezeggenschap van werknemers binnen bedrijven zoals deze geregeld is in de WOR, de wet op de ondernemingsraden. Een ondernemingsraad mag over veel dingen meepraten, maar voor de echt belangrijke punten zoals de organisatie van het bedrijf of het financieel beleid blijft het bij adviesrecht. Dit betekent dat de OR wel mag adviseren, maar dat het bestuur dit advies naast zich neer mag leggen zolang de procedure maar netjes gevolgd is.

Daarom denk ik dat Richard Wolff’s argumentatie ook op de situatie in ons land toepasbaar is. Over de werkelijk ingrijpende besluiten op het werk hebben medewerkers helemaal niets in te brengen. Zoals de journalist Arjan van Veelen in een artikel in NRC.next schrijft: “Bedrijven worden geleid alsof het legers zijn: hiërarchisch, top down. Het zijn ministaatjes met aan het roer alleenheersers – superaardige en verlichte alleenheersers, misschien, maar toch.” “Veertig uur per week gehoorzaam je aan regels die anderen hebben bedacht.” Werknemers zijn voor vrijwel alles wat ze op het werk doen of niet doen verantwoording schuldig aan hun leidinggevende.

In het ene bedrijf blijkt dit sterker dan in andere. Sommige werkgevers geven hun personeel relatief veel vrijheid, maar er zijn ook bedrijven waar werknemers zelfs toestemming moeten vragen om naar het toilet te mogen. Op sommige werkplekken worden medewerkers in de gaten gehouden door cameratoezicht. Veel mensen moeten elk minuutje van de werkdag schriftelijk verantwoorden. Over het algemeen geldt: hoe lager op de hiërarchische ladder hoe meer je kort gehouden wordt. Maar de essentie blijft altijd hetzelfde: op je werk is iemand anders de baas over jouw handelen. Democratie bestaat ook daar niet.